In-Mind blog

Ik heb het gedaan, maar heb ik het ook écht gedaan?

• geschreven door Evelyne Fraats

Stel je voor dat je naar een poppenkastvoorstelling kijkt. De poppen zwaaien met hun armen en dansen vrolijk over het podium. Maar wie zorgt nu eigenlijk écht voor deze bewegingen? Zijn het de poppen zelf, of is het de poppenspeler die hen laat bewegen? Wie heeft de touwtjes in handen? Hoewel deze vraag op het eerste gezicht eenvoudig lijkt, is het vaak lastig te bepalen wie er écht beweegt. Dit geldt niet alleen in een poppenkast, maar ook in het leven buiten dit kinderspel.

Neem een situatie op je werk: je leidinggevende geeft je de opdracht om een collega te ontslaan. Jij brengt het slechte nieuws en ziet de gevolgen, maar heb jij die persoon dan ook écht ontslagen? Of ben je simpelweg de uitvoerder van andermans wil? Volgde je als een marionet de instructies van de poppenspeler, of had je de vrijheid om zelf te kiezen?

Afbeelding door AI

Wanneer heb je iets écht gedaan?

In een poppenkast lijkt het alsof de poppen zelf bewegen, maar de échte controle ligt bij de poppenspeler. Dit geldt ook in ons leven: we bevinden ons vaak in situaties waarin we, net als de poppen, beïnvloed worden door anderen die de touwtjes vasthouden (Cialdini & Goldstein, 2004). Dit wordt vooral duidelijk wanneer we bevelen krijgen van anderen om iets te doen. Als je simpelweg doet wat er van je gevraagd wordt, lijkt het alsof je geen keuze hebt. Maar zelfs in deze momenten ben jij degene die in actie komt. Je kunt bijvoorbeeld als een pop over het podium dansen of de mededeling doen dat je collega is ontslagen. Toch is de vraag: heb je deze actie dan écht uitgevoerd als je het niet zelf hebt besloten? (Caspar et al., 2016; Beck et al., 2017; Frith, 2014). Dit laat zien er een dunne lijn is tussen het besluiten om een actie écht te doen en het écht uitvoeren van die actie.

Het is niet makkelijk te bepalen wanneer je iets écht gedaan hebt

Of je iets écht hebt gedaan, hangt af van de situatie. Stel je voor dat je in die poppenkast staat. Wanneer jij zelf bepaalt welke kant je opdanst, ben je geen marionet meer; je bent een actieve speler in je eigen verhaal. Met andere woorden, kon je een bevel weigeren of was er geen andere keuze mogelijk en werd je letterlijk bestuurd door de poppenspeler? Als je wel een keuze had of invloed kon uitoefenen, draag je in ieder geval een deel van de verantwoordelijkheid en heb je het dus, in zekere zin, écht gedaan (Bandura, 2000; Balconi, 2010; Beck et al., 2017).

Ook als je goed begrijpt wat de gevolgen van je acties zijn, wordt het moeilijker om te zeggen dat iemand anders jou volledig aanstuurde (Balconi, 2010). Stel je voor dat je baas je vraagt om een collega te ontslaan. Je weet dat dit niet alleen die persoon raakt, maar ook het hele team kan beïnvloeden. Hoe beter je de gevolgen van je daden doorziet, hoe moeilijker het wordt om te ontkennen dat je verantwoordelijk bent voor wat er gebeurt (Bandura, 1991; Frith, 2014). Je kunt dan niet langer doen alsof je slechts een marionet was in het spel.

Wie heeft dus écht de controle?

In ons leven zijn we soms de poppen en soms de poppenspeler. Het is vaak moeilijk te zien wie de touwtjes in handen heeft en wie uiteindelijk verantwoordelijk is. Zelfs als je weet wie er iets heeft gedaan, blijft de vraag wie écht de controle heeft onduidelijk. De touwtjes zijn vaak verborgen, maar ze bepalen wel wie er beweegt, of we dat nu erkennen of niet. Dus, of je iets écht hebt gedaan, is niet altijd zo eenvoudig als het lijkt. Het gaat verder dan alleen het laten bewegen van poppen; het gaat om de keuze en verantwoordelijkheid die aan die beweging ten grondslag liggen.

Referenties

Balconi M. Neuropsychology of the Sense of Agency: From Consciousness to Action 2010, eds Springer, New York

Bandura A. (1991). Social cognitive theory of self-regulation. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 50(2), 248–87.

Bandura A. Towards a psychology of human agency. Perspective on Psychological Science. 2006;1(2):164–180.

Beck B, Di Costa S, Haggard P. Having control over the external world increases the implicit sense of agency. Cognition. 2017 May;162:54-60. doi: 10.1016/j.cognition.2017.02.002. Epub 2017 Feb 14. PMID: 28212896

Caspar EA, Christensen JF, Cleeremans A, Haggard P. Coercion changes the sense of agency in the human brain. Current Biology. 2016;26(5):585–592. https://doi.org/10.1016/j.cub.2015.12.067.

Frith CD. Action, agency and responsibility. Neuropsychologia. 2014 Mar;55:137-42. doi: 10.1016/j.neuropsychologia.2013.09.007. Epub 2013 Sep 11. PMID: 24036357.