Tijdschriftissue 1 2018

Waarom we het sparen van ons pensioen (en andere belangrijke zaken) uitstellen

• geschreven door Job Krijnen

Wij Nederlanders staan bekend als een spaarzaam volk. De gemiddelde Nederlander spaart genoeg om met een gerust hart met pensioen te gaan (Mercer, 2015; OECD, 2015). Maar dit mooie gemiddelde verhult een minder rooskleurige realiteit. Uit onderzoek blijkt dat minimaal 1 op de 5 Nederlanders te weinig geld in de pensioenpot heeft zitten (Knoef, Goudswaard, Been, & Caminada, 2015). Hoe komt het dat zo veel mensen zich onvoldoende voorbereiden op hun pensioen?

Afbeelding van flickr (https://www.flickr.com/photos/59937401@N07/5857692626/in/photolist-9VDXad-a31Z5w-9VBDFb-9Vzq68-9VCbgo-9VCc8S-9VCcWs-9VBCYh-ehZkBe-9VBFUq-2krRzr-9VCdNY-9VBHrL-5veDBE) onder CC BY 2.0 (https://creativecommons.org/licenses/by/2.0/)

Het antwoord lijkt voor de hand te liggen. Mensen vinden hun pensioen helemaal niet belangrijk. Als ze het belangrijk zouden vinden dan waren ze wel eerder in actie gekomen. Deze verklaring lijkt plausibel en vormt dan ook de basis voor beleid dat mensen moet aanzetten tot meer sparen. Aantrekkelijke belastingregels, forse werkgeversbijdrage, voorlichting en educatie; allemaal zijn ze gericht op het vergroten of benadrukken van het belang van een goed pensioen. Er is echter één probleem: Dit soort beleid blijkt amper effect te hebben op het spaargedrag van mensen (Chetty, Friedman, Leth-Peterson, Nielsen, & Olsen, 2014; Fernandes, Lynch Jr., & Netemeyer, 2014).

Om erachter te komen waarom dit zo is moeten we ons verdiepen in het onderliggende probleem: de meeste Nederlanders weten dat ze meer tijd en geld in hun pensioen moeten steken, ze doen het alleen niet. Ze laten de envelop met hun pensioenoverzicht ongeopend op de keukentafel liggen of verdiepen zich amper in opties om meer te sparen. Beter inzicht in de psychologie van uitstelgedrag zou daarom kunnen leiden tot effectiever pensioen beleid.

Wanneer goede voornemens niet voldoende zijn

Om uitstelgedrag te begrijpen hebben onderzoekers in het verleden onderscheid gemaakt tussen het maken van plannen en het uitvoeren van plannen (O’Donoghue & Rabin, 1999, 2001).  Gesuggereerd werd dat mensen bij het maken van plannen nadenken over alle mogelijke consequenties: de voor- en de nadelen, op korte en lange termijn. Veel mensen zijn van plan om zich te verdiepen in hun pensioen, waarschijnlijk omdat ze weten dat de voordelen op lange termijn (een beter pensioen) opwegen tegen de nadelen op korte termijn (de moeite, tijd en geld) (Krijnen, Breugelmans, & Zeelenberg, 2014; Wijzer in Geldzaken, 2014). Maar hoe komt het dan dat mensen deze plannen niet uitvoeren? In samenwerking met het Nibud lieten we ongeveer 1200 Nederlanders een lijst met zes pensioenvoorbereidingen zien (Krijnen, Breugelmans, Zeelenberg, & Van der Schors, 2017). Denk aan zaken als het openen van het pensioenoverzicht of het inschatten van de benodigde pensioeninkomsten. De deelnemers gaven aan of ze deze acties van plan waren uit te voeren en of ze het ook echt hadden gedaan. We vroegen ook hoe belangrijk ze het vonden om later een goed pensioen te hebben. Uit de resultaten bleek dat het belang van pensioen wel samenhing met de plannen die mensen hadden maar niet met het daadwerkelijke gedrag. Met andere woorden, mensen die aangaven hun pensioen belangrijk te vinden, waren vaak wel van plan om hun pensioenoverzicht te bekijken, maar ze zetten hun plannen niet om in actie. Dit kan verklaren waarom beleid dat focust op mensen bewustmaken van het belang van pensioen, zoals voorlichting of een aantrekkelijke werkgeversbijdrage, weinig positieve invloed heeft op gedrag.  Goede voornemens zijn geen garantie voor gedrag.

Het uitstellen van belangrijke keuzes

Het zou zelfs zo kunnen zijn dat beleid dat zich richt op mensen bewustmaken van het belang van pensioen een averechts effect heeft op de keuzen die mensen maken ten aanzien van hun pensioen. In een reeks experimenten legden we mensen beslissingen over hun pensioen voor en vroegen we hen of ze meteen een keuze wilde maken, of dat ze dit liever zouden willen uitstellen tot een later moment (Krijnen, Zeelenberg, & Breugelmans, 2015). Wanneer de beslissing onbelangrijk was, bijvoorbeeld omdat deze betrekking had op maar een klein percentage van het gespaarde pensioengeld, stelden weinig mensen hun beslissing uit. Werd de keuze als belangrijk beschreven, dan wilden ineens veel meer mensen er nog even over nadenken. Kortom, het benadrukken van het belang van pensioen kan leiden tot meer, en niet minder, uitstel van het nemen van pensioenbeslissingen.

Uitstel is vaak een slimme strategie. Belangrijke keuzes verdienen meestal meer aandacht dan onbelangrijke keuzes. Toch wijzen onze experimenten uit dat uitstel van belangrijke keuzes soms tot slechtere uitkomsten kan leiden. Mensen stelden belangrijke keuzes uit, zelfs wanneer het duidelijk was dat uitstel geld zou kosten. Dit lijkt precies het probleem te zijn bij pensioenkeuzes. Waar eerder onderzoek laat zien dat mensen graag meer tijd willen steken in hun pensioen (Wijzer in Geldzaken, 2014), suggereert ons onderzoek dat de nadruk op het belang van pensioen ervoor zorgt dat mensen hun pensioenbeslissingen juist gaan uitstellen. 

Een medicijn tegen uitstellen?

Uitstellen is menselijk. Maar dat betekent niet dat we de hoop moeten opgeven. Dezelfde psychologische mechanismen die uitstel veroorzaken kunnen ook inzichten bieden in de mogelijke oplossingen (Krijnen, Breugelmans, & Zeelenberg, 2016). Het belangrijkste inzicht? Bij het uitvoeren van gedrag zijn mensen vaak kortzichting. Dit betekent dat ze vooral aandacht hebben voor de consequenties op korte termijn en ze relatief ongevoelig zijn voor de consequenties op lange termijn.

In de context van pensioen beleid betekent dit twee dingen. Ten eerste zal de focus van beleid verlegd moeten worden van het benadrukken van het belang van pensioen naar het eenvoudiger maken van de voorbereiding op een goed pensioen. Ons onderzoek laat zien dat mensen pensioenkeuzes uitstellen, niet omdat ze onbelangrijk zijn, maar omdat ze moeilijk en tijdrovend zijn (Krijnen, Breugelmans, Zeelenberg, & Van der Schors, 2017). Ander onderzoek laat ook zien dat het vereenvoudigen van pensioenregelingen veel meer effect heeft dan het benadrukken van het belang van een goed pensioen (Beshears Choi, Laibson, & Madrian, 2013). Ten tweede zal er meer aandacht moeten komen voor de urgentie van pensioenvoorbereiding. In een aantal studies vroegen we proefpersonen om in te schatten hoe duur het was om hun pensioenkeuzes uit te stellen (Krijnen, Breugelmans, & Zeelenberg, 2017). De meerderheid van de proefpersonen onderschatte de werkelijke kosten van uitstel. Maar toen we mensen confronteerden met het prijskaartje (bijv. “1 jaar uitstellen kost je €10.000”) waren ze geneigd om sneller hun keuzes te maken. Zelfs al weten mensen dat pensioensparen belangrijk is, ze zien meestal niet in waarom ze er direct mee aan de slag zouden moeten. In de toekomst zouden onderzoekers kunnen samenwerken met pensioenfondsen en andere financiële instellingen om de effecten van dit soort kleine aanpassingen in communicatie op grote schaal te testen.

Ons onderzoek naar pensioenen is in lijn met veel ander gedragswetenschappelijk onderzoek, wat laat zien dat menselijk gedrag vaak ingewikkelder in elkaar zit dan we denken. In de context van pensioen is dat een waardevol inzicht omdat het voor-de-hand-liggende beleid weinig effect heeft. Gelukkig zijn er alternatieven. Sterker nog, deze alternatieven zijn goedkoper en makkelijk toe te passen. En nu we het toch over uitstellen hebben, dezelfde inzichten zijn wellicht ook van toepassing op andere situaties waar mensen hun eigen plannen niet uitvoeren. Studenten die de voorbereiding op een tentamen onnodig uitstellen? Als de docent focust op hoe belangrijk het tentamen is, heeft dat waarschijnlijk niet het gewenste effect. In plaats daarvan zou hij of zij kunnen uitleggen dat het niet moeilijk en tijdrovend is om een begin te maken met studeren en dat uitstel vandaag er alleen maar voor zorgt dat het beginnen met studeren morgen moeilijker wordt. Of mensen hun plannen omzetten in actie wordt niet gedreven door hun inzicht in het belang van actie ondernemen, maar door het gevoel dat actie ondernemen eenvoudig en urgent is.

Dit artikel is grotendeels gebaseerd op het proefschrift van Job Krijnen, promotoren Marcel Zeelenberg en Seger Breugelmans, The Psychological Dynamics of Inertia, 2017.

Referenties

• Beshears, J., Choi, J. J., Laibson, D., & Madrian, B. C. (2013). Simplification and saving. Journal of Economic Behavior & Organization, 95, 130-145.
• Chetty, R., Friedman, J. N., Leth-Peterson, S., Nielsen, T., & Olsen, T. (2014). Active vs. passive decisions and crowd-out in retirement savings accounts: Evidence from Denmark. Quarterly Journal of Economics, 129, 1141-1219.
• Fernandes, D., Lynch, J. G., Jr., & Netemeyer, R. G. (2014). Financial literacy, financial education, and downstream financial behaviors. Management Science, 60, 1861-1883.
• Knoef, M., Goudswaard, K., Been, J., & Caminada., K. (2015). Veel variatie in de pensioenopbouw van Nederlandse huishoudens. Netspar Brief 2.
• Krijnen, J. M. T., Breugelmans, S. M., & Zeelenberg, M. (2014). Waarom mensen de pensioenvoorbereiding uitstellen en wat daar tegen te doen is. Netspar NEA Paper 52.
• Krijnen, J. M. T., Breugelmans, S. M., & Zeelenberg, M. (2017). Cost-of-waiting underestimation in retirement saving inertia. Working paper.
• Krijnen, J. M. T., Breugelmans, S. M., & Zeelenberg, M., & Van der Schors, A. (2017). Intention and action in retirement preparation. Working paper.
• Krijnen, J. M. T., Zeelenberg, M., & Breugelmans, S. M. (2015). Decision importance as a cue for deferral. Judgment and Decision Making, 10, 407-415.
• Krijnen, J. M. T., Breugelmans, S. M., & Zeelenberg, M. (2016). Overcoming inertia in retirement saving: Why now and how? Netspar Survey Paper 47.
• OECD (2015). Pensions at a Glance 2015: OECD and G20 Indicators. OECD Publishing. http://www.keepeek.com/Digital-Asset-Management/oecd/social-issues-migra...
• Mercer (2015). Melbourne Mercer Global Pension Index, October.
• O’Donoghue, T. & Rabin, M. (1999). Doing it now or later. American Economic Review, 89, 103–124.
• O'Donoghue, T., & Rabin, M. (2001). Choice and procrastination. Quarterly Journal of Economics, 116, 121-160.
• Wijzer in Geldzaken. (2014). Pensioenmonitor 2014. http://www.wijzeringeldzaken.nl/platform-wijzeringeldzaken/publicaties/w...