Wanneer politiek niet meer om ideeën maar om vijanden draait

Polarisatie en politiek conflict leken de overhand te nemen in de Verenigde Staten. Complottheorieën, cancel culture en gewelddadige protesten hebben de verschillen tussen politieke groepen op scherp gezet. De verkiezingen van afgelopen november verliepen uitzonderlijk problematisch en steeds meer Amerikanen vreesden voor de toekomst van hun democratie. Hoe kan er zo veel vijandigheid en zelfs geweld ontstaan tussen mensen met verschillende meningen? Of is hier meer aan de hand dan een simpel verschil in meningen? 


Afbeelding van Rosemary Ketchum via Pexels

Om deze vraag te beantwoorden is het belangrijk om eerst het volgende na te gaan: wat is polarisatie eigenlijk? Lang onderzochten sociale wetenschappers polarisatie als het proces waarin tegengestelde meningen steeds meer opschoven naar de extremen en steeds minder mensen het politieke midden vertegenwoordigen. Bijvoorbeeld over de verdeling van belastingen of de structuur van het zorgstelsel. Deze vorm van polarisatie was niet per se een gevaar voor de democratie. Integendeel, competitie en debat tussen uiteenlopende denkbeelden is een kernpunt van een gezonde democratie (Finkel et al., 2020). 

Echter lijkt de toenemende politieke strijd tussen links en rechts in de Verenigde Staten, en ook in delen van Europa, juist wel degelijk gevaar te vormen voor de toekomst van een gezonde democratie. De twee groepen komen steeds verder uit elkaar te staan, discussies worden feller en het sluiten van compromissen over kernonderwerpen, als immigratie en abortus, is voor steeds meer Amerikanen een taboe (Kovacheff et al., 2018). Ondanks deze ogenschijnlijke toename in polarisatie constateerden onderzoekers dat de meningen over politieke onderwerpen eigenlijk helemaal niet zozeer extremer zijn geworden (Lelkes, 2016). Wat blijkt? Er ontstaat een nieuw type polarisatie. Een type dat minder draait om idealen en meer draait om het domineren van de tegengestelde partij (Finkel et al., 2020). Kortom, polarisatie tussen ideeën maakt plaats voor polarisatie tussen mensen. 

Wat betekent polarisatie tussen mensen dan? Op psychologisch vlak is dit terug te brengen naar een verschijnsel dat kortgeleden de naam “political sectarianism” kreeg. Wanneer er sprake is van political sectarianism worden politieke tegenstanders gezien als fundamenteel anders, onwelwillend, niet te vertrouwen en gedreven door kwade bedoelingen (Finkel et al., 2020). Vijanddenken dus. Denk bijvoorbeeld aan de gewelddadige bestorming van het Capitool in Washington DC. Voor veel van deze Trump-supporters was het doel om de, in hun ogen, onrechtvaardige verkiezingsuitslag te bevechten en daarmee het volk te redden van de kwade bedoelingen van de Democratische partij. Een ander voorbeeld is het fenomeen “cancel culture”, waarin mensen het zwijgen wordt opgelegd als “straf” voor “slecht” gedrag. In sommige gevallen wordt er zelfs aangedrongen op iemand zijn ontslag, wanneer deze persoon (bewust of onbewust) vanuit de ogen van de groep “verboden” dingen doet of zegt (voor een voorbeeld, lees hier een recent interview met Jonathan Haidt door Van Rootselaar (2021)). Wat uit deze voorbeelden duidelijk wordt: zodra we anderen hebben bestempeld als een vijand is er weinig wat zij nog kunnen inbrengen om ons het tegendeel te bewijzen, met alle gevolgen van dien. 

Maar waar komt dit vijanddenken vandaan? Een belangrijke factor die hieraan bijdraagt is zeker niet uitsluitend Amerikaans, namelijk de snelle verspreiding van headlines en berichten op (sociale) media, die aanzetten tot wij-zij vijanddenken (Brady et al., 2020a). Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat het aantal “likes” en “retweets” op Twitter stijgt naarmate de tweets meer moreel- en emotioneel-beladen woorden bevatten. Politieke tegenstanders worden dan bijvoorbeeld neergezet als gevaarlijke vijanden die erop uit zijn “onze mensen” kwaad te doen en dat roept sterke emoties op (Brady et al., 2020b). Hetzelfde zien we doorgaans in politieke campagnes. Tegenpartijen worden strategisch als gevaarlijke vijand gepresenteerd, vooral in verkiezingstijd. Of het nou vanuit de burger of politiek komt, dit soort polariserende berichten gaat dus vaker “viral” en beïnvloedden daarmee dus grotere groepen mensen. Bovendien blijkt dat deze informatie vooral snel wordt verspreid in netwerken met gelijkgestemden. Dit is geen toeval. Het benadrukken van een gezamenlijke vijand versterkt namelijk een gevoel van verbondenheid met gelijkgestemden en geeft daarbij een boost aan “onze” morele status (bv. Ellemers et al., 2019). 

Figuur 1 - Een grafische weergave van hoe polariserende tweets vooral worden gedeeld binnen netwerken van gelijkgestemden en nauwelijks verspreiden naar andersdenkenden (blauw staat voor politiek links en rood staat voor politiek rechts), vanuit het originele artikel van Brady et al. (2017).

Kunnen we zelf dan iets doen om de verleiding tot vijanddenken te weerstaan? Kunnen we de politiek weer om ideeën laten draaien? Eén belangrijk advies uit de wetenschappelijk literatuur is: Wees je bewust van de vooroordelen die je hebt over anderen als “slecht” mens simpelweg vanwege het feit dat zij een tegengestelde mening hebben over een moreel beladen onderwerp (Finkel et al., 2020). Vaak scheren we (onbewust) een hele groep mensen over één kam op basis van het meest extreme voorbeeld waarover we hebben gehoord via onze vrienden of vanuit de media, zoals Twitter. En zodra we anderen als vijand hebben bestempeld kunnen we hun intenties simpelweg alleen nog in kwaad daglicht zien. Neem bijvoorbeeld jouw mening over een moreel beladen onderwerp en probeer je in te leven in iemand met een andere mening. Welke aannames zou jij kunnen hebben over deze persoon? Zou je ervoor open staan een gesprek aan te gaan en misschien wel op onverwachte conclusies uit te komen? 


Referenties

Brady, W. J., Wills, J. A., Jost, J. T., Tucker, J. A., & Van Bavel, J. J. (2017). Emotion shapes the diffusion of moralized content in social networks. Proceedings of the National Academy of Sciences, 114(28), 7313-7318. Geraadpleegd van https://www.pnas.org/content/114/28/7313/tab-figures-data

Brady, W.J., Gantman, A., & Van Bavel J.J. (2020a). Attentional capture helps explain why moral and emotional content go viral online. Journal of Experimental Psychology: General, 149 (4), 746–756. 

Brady, W. J., Crockett, M. J., & Van Bavel, J. J. (2020b). The MAD model of moral contagion: The role of motivation, attention, and design in the spread of moralized content online. Perspectives on Psychological Science, 15(4), 978-1010. 

Ellemers, N., Van Der Toorn, J., Paunov, Y., & Van Leeuwen, T. (2019). The psychology of morality: A review and analysis of empirical studies published from 1940 through 2017. Personality and Social Psychology Review, 23(4), 332-366. 

Finkel, E. J., Bail, C. A., Cikara, M., Ditto, P. H., Iyengar, S., Klar, S., ... & Skitka, L. J. (2020). Political sectarianism in America. Science, 370(6516), 533-536. 

Kovacheff, C., Schwartz, S., Inbar, Y., & Feinberg, M. (2018). The problem with morality: Impeding progress and increasing divides. Social Issues and Policy Review, 12(1), 218-257. 

Lelkes, Y. (2016). Mass polarization: Manifestations and measurements. Public Opinion Quarterly, 80(S1), 392-410. 

Van Rootselaar, F. (2021, Januari 29). Jonathan Haidt: ‘Als mensen hun politieke voorkeur als een religie belijden, is er geen compromis mogelijk’. Trouw. Geraadpleegd van https://www.trouw.nl/religie-filosofie/jonathan-haidt-als-mensen-hun-politieke-voorkeur-als-een-religie-belijden-is-er-geen-compromis-mogelijk~bb908f65/