Tijdschriftissue 1 2022

Mindfulnesstherapie voor psychische klachten bij kanker: Werkt het? En zo ja, hoe dan?

• geschreven door Melanie Schellekens

Een derde van de mensen met kanker kampt met ernstige angst- en depressieklachten en heeft psychische hulp nodig. Een steeds populairder wordende interventie is mindfulnesstherapie. Maar is mindfulnesstherapie, naast populair, ook effectief in het verlichten van psychische klachten bij en na kanker?

Afbeelding: https://www.istockphoto.com/en/photo/close-up-of-people-communicating-wh...

De impact van kanker

Elk jaar krijgen wereldwijd ruim negentien miljoen mensen de diagnose kanker (Sung et al., 2021). Hoewel tal van patiënten over opvallend veel veerkracht beschikken, heeft de diagnose een enorme impact op hun leven. Mensen worden geconfronteerd met een onzekere toekomst, ondergaan intensieve behandelingen, en kampen met ernstige lichamelijke klachten. Dit heeft als gevolg dat veel mensen belemmeringen ervaren in hun dagelijks functioneren, in het vermogen om te werken en in de omgang met sociale relaties. Gevoelens van angst en somberheid zijn dan ook hele normale, veelvoorkomende reacties bij kanker. Meestal komen en gaan deze gevoelens. Soms komen mensen echter in een negatieve spiraal terecht. Ze slapen slecht door pijnklachten, zijn bang dat de kanker terugkomt of verder uitzaait, voelen zich waardeloos omdat ze niet meer kunnen werken, trekken zich terug omdat ze hun sociale omgeving niet willen belasten, of piekeren over wat hun ziekte met de kinderen doet. Zo kunnen mensen steeds meer uitgeput raken, afzeggen wat ze voorheen leuk vonden om te doen en steeds verder wegzakken in angst en somberheid. Deze zogenaamde ‘distress’ varieert van gevoelens van kwetsbaarheid, verdriet en bezorgdheid tot psychologische aandoeningen zoals een depressie of angststoornis (Riba et al., 2019). Ongeveer 30-40% van de mensen met kanker ontwikkelt een depressie- of angststoornis (Mitchell et al., 2011). Op de lange termijn (meer dan 2 jaar na diagnose) lijkt vooral angst (18%) en in iets mindere mate depressie (12%) een probleem voor mensen met kanker.

Er zijn verschillende psychologische behandelingen effectief gebleken in het verminderen van distress bij en na kanker. Begin jaren 2000 is daar mindfulnesstherapie, zoals Mindfulness-Based Cognitieve Therapie (MBCT), bijgekomen (Segal et al., 2002).

Mindfulnesstherapie

Deze mindfulnesstherapie werd razend populair in de afgelopen 20 jaar, niet alleen bij kanker maar bij allerlei aandoeningen, zoals depressie, ADHD en burn-out. In de kranten werd zelfs gesproken van een echte hype, waardoor critici het idee kregen dat ieder probleem wel ‘weggepoetst kan worden door regelmatig op een kussentje te zitten’ (Vermeulen, 2015). Wetenschappers betwistten dit en zagen op basis van de eerste studieresultaten de potentie van mindfulnesstherapie. Inmiddels is gebleken dat mindfulnesstherapie werkzaam is bij stressklachten en bij een depressieve stoornis (Galante et al., 2021; Goldberg et al., 2018). Hoe zit dat nu bij kanker? Is mindfulnesstherapie effectief in het verminderen van distress bij en na kanker? En hoe werkt mindfulnesstherapie?

Om deze vragen te kunnen beantwoorden, is eerst een uitleg nodig over wat mindfulnesstherapie inhoudt. Mindfulnesstherapie, zoals MBCT, is een groepsbehandeling van acht wekelijkse sessies van 2,5 uur, waarin deelnemers samen mindfulness beoefenen (Segal et al., 2002). Mindfulness wordt gedefinieerd als het besteden van aandacht op een accepterende, niet-oordelende manier aan ervaringen in het huidige moment (Kabat-Zinn, 2013). In de loop van de sessies krijgen deelnemers verschillende oefeningen aangeboden, zoals lichaamsverkenning, zitmeditatie, rustige yoga-oefeningen en loopmeditatie. Daarnaast worden ook elementen uit de cognitieve gedragstherapie behandeld, zoals hoe gedachten, gevoelens en gedrag met elkaar samenhangen, en het omgaan met automatische negatieve gedachten. Tijdens de bijeenkomsten is er ruimte om ervaringen met de oefeningen met elkaar te delen. Van de deelnemers wordt verwacht dat zij dagelijks thuis oefenen. Ook worden ze aangemoedigd om mindfulness in hun dagelijkse leven te integreren door dagelijkse activiteiten met aandacht uit te voeren. Het programma wordt bovendien afgestemd op mensen met kanker. Zo is er psycho-educatie aan toegevoegd over het omgaan met vermoeidheid en houden de instructies bij yoga rekening met veelvoorkomende fysieke klachten bij kanker, zoals oedeemarmen en pijn (van der Lee & Garssen, 2012).

Door de oefeningen leren deelnemers om herhaaldelijk hun aandacht terug te brengen naar ervaringen van dit moment. In plaats van te blijven hangen in het verleden of te piekeren over wat er mis kan gaan in de toekomst, leren deelnemers aanwezig te zijn bij huidige ervaringen. Het idee is dat zo’n ervaringsgerichte benadering deelnemers helpt meer bewust te worden van hun gedachten, gevoelens en lichamelijke sensaties en zodoende meer inzicht te krijgen in hun automatische gedragspatronen. Door dit tijdig te herkennen, kunnen deelnemers bewust kiezen hoe ze willen reageren op een stressvolle situatie in plaats van er automatisch op te reageren, wat een hoop extra stress kan voorkomen.

Werkt mindfulnesstherapie bij kanker?

Sinds de eerste studie in 2000 positieve effecten liet zien op angst- en depressieklachten bij mensen met kanker (Speca et al., 2000), zijn er meer dan 30 studies verschenen waarin de mindfulnesstherapie wordt vergeleken met een wachtlijstgroep of andere interventie om te zien waar deelnemers beter op reageren. Deze zogenoemde ‘randomized controlled trials’ (RCT) laten veelbelovende resultaten zien. Een recente studie heeft de resultaten van 29 RCT’s samen geanalyseerd en deze zogenoemde meta-analyse toont aan dat in vergelijking met gebruikelijke zorg of een wachtlijstgroep, mindfulnesstherapie leidt tot een kleine maar robuuste afname van distress (Cillessen et al., 2019). De grootte van het effect is vergelijkbaar met andere psychologische behandelingen, zoals cognitieve gedragstherapie (CGT) die momenteel het meest wordt toegepast bij mensen met kanker die kampen met distress (Tatrow & Montgomery, 2006). De meta-analyse heeft ook andere uitkomsten bekeken. Zo leidt deelname aan mindfulnesstherapie ook tot minder vermoeidheid en angst voor terugkeer van kanker. Mindfulnesstherapie lijkt geen effect te hebben op pijn en slaapproblemen bij en na kanker. Gezien deze bevindingen lijkt mindfulnesstherapie een waardevolle aanvulling op het huidige behandelaanbod.

Volgens critici heeft mindfulnesstherapie echter geen meerwaarde: ‘Het voegt niets toe. Gewone klassieke CGT (zonder meditatie) helpt ook’ (Vermeulen, 2015). Mindfulnesstherapie werkt niet per se beter maar biedt wel een andere insteek dan de huidige behandelingen zoals klassieke CGT. Zo ligt bij klassieke CGT de focus op het identificeren en uitdagen van negatieve overtuigingen om ze vervolgens te veranderen naar meer realistische en behulpzame gedachtes. Hierdoor kan er ook op een behulpzamere manier met problematische situaties worden omgegaan. Mindfulnesstherapie daarentegen focust zich niet op de inhoud van gedachten maar op het proces van denken. Gedachtes worden gezien als een activiteit van de geest die men kan opmerken om vervolgen zonder oordeel de aandacht weer terug te brengen naar de ervaringen van dit moment (Segal et al., 2002). De nadruk ligt bij mindfulnesstherapie op het oefenen, niet op praten of nadenken over gedachten. Met deze ervaringsgerichte insteek biedt mindfulnesstherapie een andere ingang tot het leren omgaan met negatieve gedachten en stressvolle situaties.

Mensen met kanker die hulp zoeken voor hun distress-klachten kunnen samen met hun behandelaar kijken wat het beste bij hen past. We weten namelijk dat als mensen een psychologische behandeling krijgen die bij hen past, dit beter werkt dan een behandeling waarvoor ze niet gemotiveerd zijn (Greenberg et al., 2006).

Hoe werkt mindfulnesstherapie?

Mindfulnesstherapie blijkt dus werkzaam in het verminderen van distress bij kanker. Maar hoe werkt het dan? Onderzoeken naar de werkingsmechanismen van mindfulnesstherapie bij kanker hebben verschillende factoren geïdentificeerd.

Twee van deze factoren zijn mindfulnessvaardigheden (zoals aandacht voor ervaringen) en piekeren. Deze studies laten zien dat tijdens de therapie mensen met kanker een toename rapporteren van mindfulnessvaardigheden en afname van piekeren, wat vervolgens leidt tot een afname van distressklachten (Gu et al., 2015; Labelle et al., 2015). Deze resultaten sluiten aan bij de theorie over hoe mindfulnesstherapie werkt (Kabat-Zinn, 2013; Segal et al., 2002). Zoals hierboven beschreven kan het herhaaldelijk terugbrengen van de aandacht naar dit moment, deelnemers helpen om minder te piekeren en meer bewust te worden van automatische gedragspatronen. Deze aandacht en bewustwording kan mensen helpen bij het omgaan met stressvolle situaties (Kabat-Zinn, 2013).

Daarnaast zijn er ook meer algemene factoren onderzocht, die ook bij andere (groeps)therapieën een rol spelen. Zo laat een studie zien dat deelname aan mindfulnesstherapie leidt tot het meer ervaren van sociale steun bij mensen met kanker, wat weer bijdraagt aan de afname van distress (Schellekens et al., 2017). Dit zien we ook terug in interviewstudies waarin mensen met kanker beschrijven hoe het lotgenotencontact bijdraagt aan herkenning en ondersteuning, waardoor ze ook veel van elkaar kunnen leren (Schellekens et al., 2016). Een andere algemene factor is de therapeutische relatie tussen de mindfulnesstrainer en de deelnemer. Dit betreft het wederzijds vertrouwen tussen therapeut en patiënt en de mate van overeenstemming over de doelen van de behandeling. Wanneer mensen met kanker een betere therapeutische relatie met de trainer ontwikkelen, hebben ze meer baat bij de mindfulnesstherapie (Bisseling et al., 2019).

Conclusie

Mindfulnesstherapie lijkt dus een effectieve behandeling voor mensen met kanker die kampen met distress. Mindfulnessvaardigheden (zoals aandacht voor ervaringen), minder piekeren, sociale steun en de therapeutische relatie dragen bij aan deze werkzaamheid. Betekent dit dat alle mensen met kanker ‘aan de mindfulness moeten’? Zeker niet! Het effect van mindfulnesstherapie lijkt vergelijkbaar met ander psychosociale interventies en is daarmee een aanvulling op het huidige behandelaanbod. In overleg met hun zorgverlener, kunnen mensen zelf beslissen welke behandeling op dat moment het beste bij hen past.

 

 

Referenties

Bisseling, E. M., Schellekens, M. P. J., Spinhoven, P., Compen, F. R., Speckens, A. E. M., & van der Lee, M. L. (2019). Therapeutic alliance—not therapist competence or group cohesion—contributes to reduction of psychological distress in group-based mindfulness-based cognitive therapy for cancer patients. Clinical Psychology and Psychotherapy, 26(3), 309–318. https://doi.org/10.1002/cpp.2352

Cillessen, L., Johannsen, M., Speckens, A. E. M., & Zachariae, R. (2019). Mindfulness-based interventions for psychological and physical health outcomes in cancer patients and survivors: A systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. Psycho-Oncology, 0(0). https://doi.org/10.1002/pon.5214

Galante, J., Friedrich, C., Dawson, A. F., Modrego-Alarcón, M., Gebbing, P., Delgado-Suárez, I., Gupta, R., Dean, L., Dalgleish, T., White, I. R., & Jones, P. B. (2021). Mindfulness-based programmes for mental health promotion in adults in nonclinical settings: A systematic review and meta-analysis of randomised controlled trials. PLoS Medicine, 18(1), e1003481. https://doi.org/10.1371/journal.pmed.1003481

Goldberg, S. B., Tucker, R. P., Greene, P. A., Davidson, R. J., Wampold, B. E., Kearney, D. J., & Simpson, T. L. (2018). Mindfulness-based interventions for psychiatric disorders: A systematic review and meta-analysis. Clinical Psychology Review, 59, 52–60. https://doi.org/10.1016/j.cpr.2017.10.011

Greenberg, R. P., Constantino, M. J., & Bruce, N. (2006). Are patient expectations still relevant for psychotherapy process and outcome? Clinical Psychology Review, 26(6), 657–678. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.cpr.2005.03.002

Gu, J., Strauss, C., Bond, R., & Cavanagh, K. (2015). How do mindfulness-based cognitive therapy and mindfulness-based stress reduction improve mental health and wellbeing? A systematic review and meta-analysis of mediation studies. Clinical Psychology Review, 37, 1–12. https://doi.org/10.1016/j.cpr.2015.01.006

Kabat-Zinn, J. (2013). Full catastrophe living, revised edition: how to cope with stress, pain and illness using mindfulness meditation. Hachette UK.

Labelle, L. E., Campbell, T. S., Faris, P., & Carlson, L. E. (2015). Mediators of Mindfulness-Based Stress Reduction (MBSR): assessing the timing and sequence of change in cancer patients. Journal of Clinical Psychology, 71(1), 21–40. https://doi.org/10.1002/jclp.22117

Mitchell, A. J., Chan, M., Bhatti, H., Halton, M., Grassi, L., Johansen, C., & Meader, N. (2011). Prevalence of depression, anxiety, and adjustment disorder in oncological, haematological, and palliative-care settings: A meta-analysis of 94 interview-based studies. The Lancet Oncology, 12(2), 160–174. https://doi.org/10.1016/S1470-2045(11)70002-X

Riba, M. B., Donovan, K. A., Andersen, B., Braun, Ii., Breitbart, W. S., Brewer, B. W., Buchmann, L. O., Clark, M. M., Collins, M., Corbett, C., Fleishman, S., Garcia, S., Greenberg, D. B., Handzo, R. G. F., Hoofring, L., Huang, C.-H., Lally, R., Martin, S., McGuffey, L., … Darlow, S. D. (2019). Distress Management, Version 3.2019, NCCN Clinical Practice Guidelines in Oncology. Journal of the National Comprehensive Cancer Network : JNCCN, 17(10), 1229–1249. https://doi.org/10.6004/jnccn.2019.0048

Schellekens, M. P. J., Jansen, E. T. M., Willemse, H. H. M. A., van Laarhoven, H. W. M., Prins, J. B., & Speckens, A. E. M. (2016). A qualitative study on mindfulness-based stress reduction for breast cancer patients: how women experience participating with fellow patients. Supportive Care in Cancer, 24(4), 1813–1820. https://doi.org/10.1007/s00520-015-2954-8

Schellekens, M. P. J., Tamagawa, R., Labelle, L. E., Speca, M., Stephen, J., Drysdale, E., Sample, S., Pickering, B., Dirkse, D., Savage, L. L., & Carlson, L. E. (2017). Mindfulness-Based Cancer Recovery (MBCR) versus Supportive Expressive Group Therapy (SET) for distressed breast cancer survivors: evaluating mindfulness and social support as mediators. Journal of Behavioral Medicine, 40(3), 414–422. https://doi.org/10.1007/s10865-016-9799-6

Segal, Z. V., Williams, J. M. G., & Teasdale, J. D. (2002). Mindfulness-Based Cognitive Therapy for depression: A new approach to preventing relapse. Guilford Press.

Speca, M., Carlson, L. E., Goodey, E., & Angen, M. (2000). A randomized wait-list controlled trial: the effects of MBSR program on mood and symptoms of stress in cancer outpatients. Psychosomatic Medicine, 62(12), 613–622.

Sung, H., Ferlay, J., Siegel, R. L., Laversanne, M., Soerjomataram, I., Jemal, A., & Bray, F. (2021). Global Cancer Statistics 2020: GLOBOCAN Estimates of Incidence and Mortality Worldwide for 36 Cancers in 185 Countries. CA: A Cancer Journal for Clinicians, 71(3), 209–249. https://doi.org/https://doi.org/10.3322/caac.21660

Tatrow, K., & Montgomery, G. H. (2006). Cognitive behavioral therapy techniques for distress and pain in breast cancer patients: A meta-analysis. Journal of Behavioral Medicine, 29(1), 17–27. https://doi.org/10.1007/s10865-005-9036-1

van der Lee, M. L., & Garssen, B. (2012). Mindfulness-based cognitive therapy reduces chronic cancer-related fatigue: a treatment study. Psycho-Oncology, 21(3), 264–272. https://doi.org/10.1002/pon.1890

Vermeulen, M. (2015, April 14). Wat mindfulness wel en niet vermag: de sterkte van concentratie. De Volkskrant. https://www.volkskrant.nl/wetenschap/werkt-mindfulness-echt~b2cfdba6/