In-Mind blog

Is vrije wil een illusie?

• geschreven door Emiel Cracco

Geloof je dat je zelf je eigen leven bepaalt? Indien wel, dan denk je net zoals de meesten dat je vrije wil hebt (Wisniewski, Deutschländer, & Haynes, 2019). Met andere woorden, je gelooft dat je controle hebt over je eigen gedrag. Wellicht vind je dit net als vele anderen ook een fijne gedachte (Cracco, González-García, Hussey, Braem, & Wisniewski, 2020). Maar klopt ze wel?

_{Afbeelding van Alex Yomare via Pixabay}

Lange tijd was het bestuderen van vrije wil een louter filosofisch gebeuren. De laatste 50 jaar zijn echter ook steeds meer psychologen en neurowetenschappers zich beginnen mengen in het debat. Eén van de eersten die vrije wil proefondervindelijk onderzocht was Benjamin Libet (1983). Hij deed dit aan de hand van een eenvoudig experiment. In dit experiment mat hij de hersenactiviteit van een groep mensen terwijl ze een simpel taakje uitvoerden: drukken op een knop. Het bijzondere was dat deelnemers zelf mocht kiezen wannéér ze de knop indrukten. Na elke handeling werd aan de deelnemers gevraagd om op een klok aan te duiden wanneer ze precies beslist hadden om de knop in te drukken. En wat bleek? Een halve seconde voordat participanten deze beslissing maakten, was er al motorische hersenactiviteit te zien. Met andere woorden, Libet zag dat de hersenen al bezig waren met het plannen van een actie nog voordat deelnemers beslist hadden om ze uit te voeren.

Libet’s experiment is overigens niet het enige experiment dat dit aantoont. Zo lieten Soon en collega’s (2008) ongeveer twintig jaar later een groep vrijwilligers een soortgelijke taak uitvoeren in een MRI scanner. Participanten zagen een reeks letters en moesten links of rechts drukken, zodra ze hiertoe de behoefte voelden. Vervolgens moesten ze aanduiden bij het zien van welke letter ze precies de beslissing hadden genomen om de knop in te drukken. Opnieuw toonden de resultaten aan dat er motorische hersenactiviteit te zien was nog voordat de deelnemers beslist hadden om op de knop te drukken. Bovendien kon men op basis van deze hersenactiviteit precies voorspellen welke knop de deelnemers zouden indrukken, en dit al 10 seconden vóór de eigenlijke beslissing!

Deze bevindingen zijn problematisch voor het concept van vrije wil. Als we baas zijn over ons lichaam, hoe kan het dan dat onze hersenen acties voorbereiden waarvan we nog niet eens weten dat we ze gaan uitvoeren? Wat wij ervaren als een keuze is dus mogelijk niets meer dan het bewust worden van een beslissing die onze hersenen al voor ons hebben gemaakt. Met andere woorden: vrije wil is een illusie.

Of toch niet? Dit hangt namelijk af van hoe je het bekijkt. Stel je even voor dat onze keuzes niet te voorspellen waren op basis van hersenactiviteit. Waar zouden onze beslissingen dan wel vandaan komen? Zoals de titel van het bekende boek van neuroloog Dick Swaab luidt: Wij zijn ons brein (2010). Als een beslissing niet in onze hersenen wordt gevormd, dan betekent dit ofwel dat wij als mens los bestaan van ons lichaam (bv. als “ziel”), ofwel dat onze keuzes volledig willekeurig zijn. Hoewel het idee van een losstaande ziel een mogelijke oplossing biedt voor het probleem van vrije wil, is er maar weinig bewijs voor. Willekeurige keuzes dan maar? Het probleem hier is dat dit tegenstrijdig is met vrije wil. Het zou immers betekenen dat we totaal geen inspraak hebben in ons gedrag. Je zou even goed je keuzes kunnen laten afhangen van het opgooien van een muntje.

Het moge duidelijk zijn: de vraag of vrije wil bestaat is geen eenvoudige vraag. Onderzoek toont aan dat beslissingen gevormd worden in onze hersenen nog voordat we er ons bewust van zijn, maar dit hoeft daarom niet te betekenen dat we geen baas zijn over ons eigen gedrag. Ons brein is namelijk een deel van wie we zijn en een beslissing van onze hersenen is dus eigenlijk een beslissing van onszelf.

Referenties

Cracco, E., González-García, C., Hussey, I., Braem, S., & Wisniewski, D. (2020). Cultural pressure and biased responding in free will attitudes. Royal Society Open Science, 7(8), 191824. https://doi.org/10.1098/rsos.191824

Libet, B., Gleason, C. A., Wright, E. W., & Pearl, D. K. (1983). Time of conscious intention to act in relation to onset of cerebral activity (Readiness-potential): The unconscious initiation of a freely voluntary act. Brain, 106(3), 623–642. https://doi.org/10.1093/brain/106.3.623

Soon, C. S., Brass, M., Heinze, H.-J., & Haynes, J.-D. (2008). Unconscious determinants of free decisions in the human brain. Nature Neuroscience, 11(5), 543–545. https://doi.org/10.1038/nn.2112

Swaab. (2010). Wij zijn ons brein. Van baarmoeder tot alzheimer. Contact.

Wisniewski, D., Deutschländer, R., & Haynes, J.-D. (2019). Free will beliefs are better predicted by dualism than determinism beliefs across different cultures. PLOS ONE, 14(9), e0221617. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0221617