Tijdschriftissue 4 2019

Leidt diversiteit tot meer vooroordelen?

• geschreven door Jasper van Assche

Diversiteit polariseert. Letterlijk. Discussies over multiculturalisme zijn niet weg te denken uit media en politiek. Uit een sociologische en psychologische analyse van menselijke attitudes en gedrag blijkt dat harmonieus samenleven niet voor iedereen evident is: Een bepaald ‘type’ persoon reageert negatief op diversiteit. Deze mensen hebben meer vooroordelen, minder buurttevredenheid en minder vertrouwen in de politiek. Toch is een multiculturele samenleving mogelijk, want deze kennis kan beleidsmakers informeren over hoe zo’n maatschappij wél kan werken. Diversiteit is namelijk een werkwoord.

Afbeelding van Pixabay (https://pixabay.com/photos/hand-united-together-people-unity-1917895/)

De relaties tussen de verschillende sociale groepen in onze samenleving domineren tegenwoordig de krantenkoppen. Of het nu gaat over de instroom van vluchtelingen, het hoofddoekdebat, Zwarte Piet, of terreurdreiging, iedereen deelt zijn of haar mening in blogs, op sociale media, of aan de bar in een café. Ook politici debatteren over deze kwesties en vaak laaien die verhitte discussies hoog op. Het lijkt erop dat er twee tegengestelde ideeën bestaan binnen de huidige multiculturele maatschappij, waarbij sommige Vlamingen of Nederlanders de aanwezigheid van verschillende etnische en culturele groepen als een bedreiging waarnemen, terwijl andere autochtonen een gelegenheid zien om andere culturen en gewoonten te leren kennen. Maar klopt dat wel? Zorgt een multiculturele samenleving inderdaad voor meer vooroordelen? Binnen het wetenschappelijk onderzoek rond diversiteit wordt dit bestudeerd in de schildpad-theorie en de polarisatie-theorie.

De schildpad-theorie

In 2007 voerde de gerenommeerde Harvard-professor Robert D. Putnam een ​​grootschalig onderzoek uit naar diversiteit in de Verenigde Staten. Hij concludeerde dat diversiteit het sociale vertrouwen aantast. Hij ondervroeg 26.000 respondenten uit 40 Amerikaanse gemeenschappen, en vond dat diversiteit over de hele lijn negatieve gevolgen heeft voor de sociale cohesie in een samenleving (Putnam, 2007). Deze negatieve gevolgen omvatten onder andere minder vertrouwen in elkaar, een verminderd gemeenschapsgevoel, meer vooroordelen, en meer cynisme en wantrouwen jegens politiek en politici. In diverse buurten zouden mensen zich (als het ware als een schildpad) in hun schild terugtrekken. 

Dit onderzoek had een enorme invloed op zowel het politieke als het academische debat en is tegenwoordig nog steeds een hot topic, helaas zonder duidelijke conclusies. Een meer genuanceerde benadering om de effecten van diversiteit te begrijpen drong zich dus op (Hewstone, 2015). De basis voor deze meer genuanceerde benadering is te vinden in de originele geschriften van Gordon Allport, meer dan een halve eeuw geleden geformuleerd (Allport, 1954). Allport stelde dat diversiteit op zich uiteenlopende effecten kan hebben: Enerzijds kunnen sommige mensen van de meerderheidsgroep negatief reageren met meer vooroordelen, anderzijds kunnen andere mensen er mogelijks niet door worden beïnvloed of zelfs positief reageren - met meer tolerantie. 

De polarisatie-theorie

Recent zijn wetenschappers de impact van diversiteit gaan bestuderen vanuit een perspectief dat ook rekening houdt met de rol van individuele verschillende (Brune, Asbrock, & Sibley, 2016; Fasel, Green, & Sarrasin, 2013; Kauff, Asbrock, Thörner & Wagner, 2013). Zo'n ‘multi-level’ benadering onderzoekt niet alleen de contextuele invloed van lokale diversiteit, maar het bestudeert ook hoe individuele verschillen de impact van diversiteit bepalen. Vanuit deze benadering die als het ware psychologie en sociologie combineert, verkregen wetenschappers recent een aantal inzichten in hoe diversiteit onze attitudes beïnvloedt, en welke sociaalpsychologische mechanismen hieraan aan de basis liggen.

In een reeks studies hebben Van Assche, Roets, Dhont, en Van Hiel (2014; 2016) een interessant en terugkerend patroon aan het licht gebracht. Zij vonden dat de negatieve reacties op diversiteit vooral te zien zij bij mensen die hoog scoren op rechtse attitudes zoals autoritarisme (Altemeyer, 1981; Duckitt, 2001). Mensen die hoog scoren op ‘autoritarisme’ hechten enorm veel belang aan hun gemeenschap, traditionele normen en waarden, en de veiligheid van de eigen groep (’wij’ Vlamingen, of ‘wij’ Nederlanders). Uit deze studies blijkt dus dat etnische diversiteit niet voor iedereen negatieve reacties uitlokt. Een hoge mate aan diversiteit accentueert alleen maar de vooroordelen, angst, en wantrouwen tegenover mensen met een migratieachtergrond die al bestaan ​​bij bepaalde personen (bijvoorbeeld degene met een hoge mate van autoritarisme), maar leidt niet tot negatieve reacties bij personen met een positievere houding en minder vooroordelen tegenover mensen met een migratieachtergrond.

Maatschappelijke gevolgen

Met andere woorden, niet iedereen reageert hetzelfde op de aanwezigheid van andere etnische en culturele groepen in zijn of haar buurt. Deze diversiteit versterkt slechts de attitudes die reeds bij bepaalde individuen aanwezig zijn. Belangrijk is dat deze polariserende effecten van diversiteit te vinden zijn in verschillende domeinen van ons dagelijks leven. Binnen het ‘raciale’ domein vinden we dat diversiteit bij autoritaire personen effecten heeft op een breed scala aan uitkomsten, zoals negatieve attitudes tegenover mensen met een migratieachtergrond, en gevoelens van dreiging, angst en wantrouwen tegenover deze minderheidsleden. Binnen het politieke domein vinden we dat diversiteit bij autoritaire personen tot meer politiek cynisme, politiek wantrouwen en steun voor populistische partijen leidt. Binnen het lokale domein vinden we dat diversiteit bij autoritaire mensen leidt tot minder tevredenheid over hun buurt en hogere verhuisintenties. Telkens komt hetzelfde patroon terug: Diversiteit in een lokale omgeving leidt op zichzelf niet tot negatieve raciale, politieke en sociale attitudes, enkel autoritaire individuen neigen ernaar om negatief te reageren (Van Assche, Roets, Van Hiel, & Roets, 2019).

Deze nuance lijkt misschien simpel of voor de hand liggend, maar is cruciaal in het debat over de gevolgen van de groeiende diversiteit in onze samenleving. Diversiteit is een uitdaging, en harmonie binnen multi-etnische gemeenschappen zal niet automatisch gebeuren. Het lijkt van vitaal belang te overwegen hoe we dit verhitte debat aanpakken, zowel in de media als in termen van beleidsvorming. Pogingen om het deel van de bevolking dat negatief reageert op diversiteit te marginaliseren, zal het politieke cynisme en de onvrede alleen maar versterken. Een groter bewustzijn van de rol van individuele verschillen kan echter aan de basis liggen van een beter beleid dat maatschappelijke oplossingen kan brengen. Dergelijk beleid omvat niet noodzakelijkerwijs grote, ingrijpende, of dure maatregelen.

Mogelijke oplossingen

Het werk van Allport is wederom relevant bij het zoeken naar een oplossing voor negatieve reacties op diversiteit. Hij toonde namelijk aan dat contactervaringen met andere groepen vooroordelen verminderen. Interetnisch contact verbindt: Het creëert een omvattende identiteit, solidariteit, en sterke sociale banden, wat verder leidt tot een positieve lokale sfeer en politieke stabiliteit. Het interessante is nu dat contact tussen groepen van verschillende afkomst bijzonder effectief is gebleken bij personen met een hoog niveau van autoritarisme (Van Assche, Asbrock, Roets, & Kauff, 2018). Lokale besturen kunnen dus best investeren in interventies die burgers met verschillende achtergronden bij elkaar brengen. Buurtfeesten, kookworkshops, en andere leuke initiatieven kunnen zo zorgen voor positieve lokale normen en sociale cohesie, zelfs onder een potentiële bedreiging zoals hoge diversiteit. 

Ook met het oog op specifieke interventies binnen ‘slechte’ buurten zoals Molenbeek nabij Brussel of de Schilderswijk in Den Haag, kan deze benadering een rol spelen. Op korte termijn kan zo’n diverse buurt bedreigend overkomen voor een bepaald ‘type’ personen, met name autoritaire individuen die vinden dat minderheidsleden niet passen binnen een wijk met traditionele Vlaamse of Nederlandse normen en waarden (Van Assche, Haesevoets, & Roets, 2019). Wanneer autoritaire personen echter effectief gebruik maken van de mogelijkheid tot contact, kan dit initiële wantrouwen op langere termijn wegebben en plaatsmaken voor een nieuwe, overkoepelende identiteit. Wanneer mensen aangemoedigd worden om hun buren van een andere afkomst ook effectief te benaderen en te leren kennen, kan de multiculturele samenleving dan ook echt slagen.

Conclusie

Door systematisch de rol van psychologische en sociale voorspellers onder de loep te nemen, verwierf de sociale psychologie recent enkele inzichten over hoe diversiteit effecten kan hebben op verschillende facetten van ons dagelijks leven. De nogal pessimistische kijk van Putnam, die stelde dat etnische diversiteit negatieve gevolgen heeft voor iedereen, heeft de wetenschappelijke literatuur en het politieke debat de laatste jaren gedomineerd. Deze visie moet echter aangevuld worden met een meer genuanceerd perspectief dat ook rekening houdt met de rol van het individu (Van Assche, 2019). Leidt diversiteit dus tot meer vooroordelen? Enkel bij die personen die al aanleg voor vooroordelen hadden. Het is zeker niet zo dat diversiteit bij iedereen meer vooroordelen uitlokt, en bij wie dit wel het geval is, kunnen simpele contactervaringen met mensen van een andere achtergrond al een oplossing bieden. 

Referenties

Allport, G. W. (1954). The Nature of Prejudice. Cambridge, MA: Addison-Wesley.

Altemeyer, B. (1981). Right-Wing Authoritarianism. Manitoba: University of Manitoba Press.

Brune, A., Asbrock, F., & Sibley, C.G. (2016). Meet your neighbours. Authoritarians engage in intergroup contact when they have the opportunity. Journal of Community & Applied Social Psychology, 26(6), 567-580.

Duckitt, J. (2001). A dual-process cognitive-motivational theory of ideology and prejudice. In Advances in Experimental Social Psychology (Vol. 33, pp. 41-113). Academic Press.

Fasel, N., Green, E.G., & Sarrasin, O. (2013). Facing cultural diversity. European Psychologist, 18(4), 253-262.

Kauff, M., Asbrock, F., Thörner, S., & Wagner, U. (2013). Side effects of multiculturalism: The interaction effect of a multicultural ideology and authoritarianism on prejudice and diversity beliefs. Personality and Social Psychology Bulletin, 39(3), 305-320.

Putnam, R.D. (2007). E pluribus unum: Diversity and community in the twenty-first century: The Johan Skytte Prize Lecture. Scandinavian Political Studies, 30(2), 134-167.

Van Assche, J. (2019). Ethnic Diversity, Ideological Climates, and Intergroup Relations: A Person X Context Approach. Psychologica Belgica, 59(1), 33-49.

Van Assche, J., Asbrock, F., Roets, A., & Kauff, M. (2018). Positive neighborhood norms buffer ethnic diversity effects on neighborhood dissatisfaction, perceived neighborhood disadvantage, and moving intentions. Personality and Social Psychology Bulletin, 44(5), 700-716.

Van Assche, J., Haesevoets, T., & Roets, A. (2019). Local Norms and Moving Intentions: The Mediating Role of Neighborhood Satisfaction. Journal of Environmental Psychology, 63, 19-25.

Van Assche, J., Roets, A., Dhont, K., & Van Hiel, A. (2014). Journal of Ethnic and Migration Studies, 40, 1414–1430.

Van Assche, J., Roets, A., Dhont, K., & Van Hiel, A. (2016). The association between actual and perceived diversity: The moderating role of authoritarianism and implications for outgroup threat, anxiety, and mistrust. European Journal of Social Psychology, 46, 807-817.

Van Assche, J., Roets, A., Van Hiel, A., & Dhont, K. (2019). Diverse Reactions to Ethnic Diversity: The Role of Individual Differences in Authoritarianism. Current Directions in Psychological Science.